نیما و عشق رمانتیک در «افسانه»
مجید نفیسی
[متن انگلیسی]
فصل چهاردهم الحاقی از کتاب «در جستجوی شادی: در نقد فرهنگ مرگ‌پرستی و مردسالاری در ایران»، نشر باران، سوئد، ۱۳۷۰. این فصل، در اصل، بخش دوم از فصل سوم رساله‌ی دکتری من به زبان انگلیسی «مدرنیسم و ایدئولوژی در ادبیات فارسی: بازگشت به طبیعت در شعر نیما یوشیج» است که به خواهش من توسط خواهرزاده‌ی فرزانه‌ام نهال نفیسی به فارسی برگردانده شده است. سپاس.
سال ۱۳۰۱ در ادبیات فارسی سال مهمی‌ست، چرا که هم اولین مجموعه داستان کوتاه، «یکی بود یکی نبود» از محمدعلی جمال‌زده، و هم «افسانه»ی نیما که اولین نمونه شعر مدرن در زبان فارسی به شمار می‌رود، در این سال به چاپ رسیدند. کتاب جمالزاده شامل شش داستان کوتاه است که اولین و مشهورترین آنها «فارسی شکر است» نام دارد. در این داستان، نویسنده با پرسش بنیادین ایران معاصر سر و کله می‌زند: راه پیشرفت کدام است؟ بازگشت به سنت اسلامی و اسلام‌گرایی، یا انکار هویت ملی و حل شدن در تمدن غربی؟ راوی، که یک دانشجوی ایرانی در مسیر بازگشت از خارج کشور است، توسط ماموران گمرک بازداشت شده و در زندان به سر می‌برد. او در زندان با یک فرد عادی ایرانی به نام رمضان روبرو میشود که بین آخوندی که فارسی‌اش به اصطلاحات و واژه‌های عربی آمیخته است و فرنگی‌مآبی که مدام میان کلامش فرانسه می‌پراند، گیر افتاده و زبان هیچکدام برای او قابل فهم نیست. جمالزاده با استفاده از زبانی ساده و قابل فهم برای عموم مردم، راه سومی برای نوسازی ایران می‌گشاید که نه اسلام‌گراست و نه غرب‌زده.
رمضان همین كه دید حقیر راستی راستی فارسی سرم میشود و فارسی راستاحسینی باش حرف می‌زنم دست مرا گرفت و حالا نبوس و كی ببوس و چنان ذوقش گرفت كه انگار دنیا را بش داده‌اند و مدام می‌گفت: «هی قربان آن دهنت بروم! والله توملائكه‌ای! خدا خودش تو را فرستاده كه جان مرا بخری»۱
زبان داستان خود بسیار ساده است و سبک نوشتار، مدرن. علاوه بر این، شکاف بین زبان گفتاری و زبان نوشتاری هم در «فارسی شکر است» بسیار کم است.
بخشی از شعر «افسانه» برای اولین بار در مجله‌ای به نام <span">قرن <span">بیستم، به سردبیری میرزاده عشقی به چاپ رسید. میرزاده عشقی شاعر و روزنامه‌نگاری رادیکال بود که به دست عُمال شاه آینده، رضا خان، در ۱۳۰۳ ترور شد. در این شعر بلند روایی، که بیش از بیست صفحه است، نیما فرمی آزاد از ساختار دیرین عروض فارسی به نام «ترکیب‌بند» را به کار می‌گیرد که در آن بعد از هر بند، یک بیت با قافیه‌ی متفاوت می‌آید؛ اما این را نباید با فرم مشابهی به نام «ترجیع‌بند» اشتباه گرفت که در آن بعد از هر بند، یک بیتِ تکراری به عنوان بندبرگردان می‌آید. علاوه بر این، شاعر فرم کلاسیک را به دو صورت دستکاری کرده است: نخست، بعد از هر بند که از دو بیت تشکیل شده، او تنها یک مصرع با قافیه متفاوت می‌آورد، و نه یک بیت چنانکه معمول است. دوم، بر خلاف قافیه‌ی سنتی، که به صورت «الف ب الف الف» است، او از ترکیبی منعطف‌تر، یعنی «الف ب پ ب» استفاده می‌کند. نوآوری دیگر «افسانه» استفاده از دیالوگ است؛ شاعر هر جا لازم بداند، یک سطر را به دو قسمت می‌شکند و قسمتی را به آنچه عاشق می‌گوید اختصاص می‌دهد و قسمت دیگر را به افسانه، تا به این ترتیب از تمهید کلاسیک مشابهی به نام «گفتا، گفتم» فاصله بگیرد که در آن هر طرف گفتگو دستکم یک خط را به خود اختصاص می‌دهد و معمولاً باعث میشود که شاعر برای پر کردن خط، کلماتی غیرضروری را به شعر تحمیل کند. نیما خود در مقدمه‌ای که بر افسانه نوشته، چنین می‌گوید:</span"></span">
این ساختمان از اشخاص مجلس داستان تو پذیرایی می‌کند، چنانکه دلت بخواهد. برای اینکه آنها را آزاد می‌گذارد در یک یا چند مصرع یا یکی دو کلمه از روی اراده و طبیعت هرقدر بخواهند صحبت بدارند. هر جا خواسته باشند سوال و حرف خود را تمام کنند، بدون اینکه ناچاری و کم‌وسعتی شعری آنها را به سخن درآورده باشد و چندین کلمه از خودت به کلمات آنها بچسبانی تا این که آنها به قدر دو کلمه صحبت کرده باشند. در حقیقت در این ساختمان اشخاص هستند که صحبت می‌کنند، نه آن همه تکلفات شعری که قدما را مقید می‌ساخته است. نه آن همه کلمه‌ی «گفت و پاسخ داد» که اشعار را به توسط آن طولانی می‌ساختند.۲
پیش از پرداختن به نقش‌مایه‌ها و پیام «افسانه»، دو مورد دیگر را هم باید به نوآوری‌های نیما در این شعر پرآوازه اضافه کرد: بیان شاعرانه و تصویرپردازی. او نه تنها زبان ساده‌ای نزدیک به زبان گفتاری را برمی‌گزیند، بلکه کلماتی از زبان طبری محلی، همچون کورگویج (یک گیاه خودرو با گل‌های زرد) یا شماله (نوعی فانوس)، را هم به شعرش وارد می‌کند تا شعر لحنی باصفا و روستایی متناسب با داستان به خود بگیرد:
گفت با من که: ای طفل محزون!
از چه از خانه‌ی خود جدایی؟
چیست گمگشته‌ی تو دراین جا؟
طفل! گُل کرده با دلربایی
کور<span">گِویجی در این درّه ی تنگ۳</span">
و همچنین:
کوچ می کرد با ما قبیله.
ما، <span">شُماله به کف، در برِ هم.</span">
کوه ها، پهلوانان خودسر،
سر برافراشته روی در هم.
گلّه ی ما، همه رفته از پیش.۴
به همین ترتیب، تصویرپردازی‌ها تر و تازه است و مناظر طبیعی به درخشانی بسیار تصویر شده‌اند، چنان که در این نمونه می‌بینیم:
یک گوزن فراری در آنجا
شاخه ای را زِ برگش تهی کرد ...
گشت پیدا صداهای دیگر ...
شکل مخروطیِ خانه‌ای فرد ...
گلّه‌یِ چند بز در چراگاه ...۵
همین را در مورد توصیف طبیعی جنگل هم می‌بینیم:
آن زمانی که اَمْرودِ وحشی
سایه افکنده آرام بر سنگ،
کاکلی ها در آن جنگلِ دور
می سرایند باهم، هم آهنگ
گه یکی زان میان است خوانا.۶
این توصیف از آغاز بهار خواننده را به وجد می‌آورد:
توده ی برف از هم شِکافید
قلّه ی کوه شد یکسر اَبلق.
مرد چوپان در آمد ز دَخمه
خنده زد شادمان و موفّق
که دگرْ وقت سبزه چرانی ست.
و گرگ نیز در شعف بهار شریک است:
عاشق: در سَری ها به راه وَرازون
گرگ، دزدیده، سر می‌نماید.
افسانه: عاشق! اینها چه حرفی ست؟ اکنون
گرگ ـ کاو دیری آنجا نپاید ـ
از بهار است آنگونه رقصان۸
نیما خود به وقت سرودن این شعر از سبک جدید خود در «افسانه» آگاه بود و در مقدمه از آن به عنوان یک «ساختمان» جدید یاد می‌کند. او معتقد است که در این ساختمان جدید، او در پی طبیعی بودن است، هم طبیعی بودن احساسات افراد و هم سبک طبیعی نوشتار که همانا نثر است. او می‌نویسد:
ای شاعر جوان! این ساختمان که افسانه من در آن جای گرفته است و یک طرز مکالمه طبیعی و آزاد را نشان می‌دهد، شاید برای دفعۀ اول پسندیدۀ تو نباشد و شاید تو آن را به اندازۀ من نپسندی.۹
او اضافه می‌کند:
من هم می‌توانم ساختمان افسانه خود را نمایش اسم گذاشته و جز این بدانم که شایسته اسم دیگری نبود، زیرا که به طور اساسی این ساختمانی است که با آن به خوبی می‌توان تئاتر ساخت. می‌توان اشخاص یک داستان را آزادانه به صحبت در آورد.۱۰
داستان «افسانه» همه عناصر یک نقش‌مایه‌ی رمانتیک را دارد: دیوانگی، شب تاریک، اندوه، حسرت، زندگی روستایی، مناظر طبیعی، ستایش زندگی طبیعی، و انزجار از تمدن شهری. از همه مهم‌تر، این شعر یک «عشق رمانتیک» را می‌ستاید که نه با «عشق عرفانی» شعر فارسی از دستکم قرن هفتم به اینطرف، به ویژه در آثار مولوی، غزلیات حافظ، یا حتی اشعار بیدل، استاد سبک هندی در قرن یازدهم، قابل مقایسه است و نه با «عشق سودایی» سبک عذری شاعران عرب و آثار نظامی با دو شخصیت سودازده، یکی عرب، «مجنون»، و دیگری ایرانی، «فرهاد». این نقش‌مایه‌ی رمانتیک را در شعر روایی بلند دیگری با عنوان «قصه رنگِ پریده، خون سرد» که نیما پیش از آن در سال ۱۳۰۰ سروده بود نیز می‌توان یافت. اما جز اینها، و شعر روایی بلند دیگری با عنوان «پیِ دارو چوپان» که بعدها در سال ۱۳۲۴ بر اساس یک داستان عاشقانهی عامیانه سرود، نیما دیگر هرگز به بن‌مایه عشق رمانتیک به طور خاص، یا عشق به طور کلی، بازنمی‌گردد. او در زمان سرودن «افسانه» بیست‌وچندساله بود و به تازگی دو رابطه عشقی شکست‌خورده را پشت سر گذاشته بود. سال‌ها بعد در ۱۳۲۴ در نامه‌ای به مبشری نوشت:
خوب و بدی که در این منظومه می‌بینید، نیمایی است که در بیست و سه چهار سال پیش بوده. از پشت کوهی روبرو به این شهر (تهران) آمده و زندگی آشفته و پر از عشق به ناکامی رسیده‌ای را در این شهر می‌گذرانیده است.۱۱
ابوالقاسم جنتی عطایی که مجموعه‌ای از اشعار نیما را در زمان حیات او گرد آورد، در مقدمه کتابش با لحنی احساسی درباره این عشق می‌نویسد:
در سپیده‌دم جوانی به دختری دلفریب دل باخت، که این دلباختگی طلیعۀ حیات شاعرانه وی گشت. [...اما] به سبب اختلاف مذهب پیوند محبت نضج نگرفته گسست. [...] برای از یاد بردن «کام نگرفته» به سوی زندگی خانوادگی شتافت و در میان قبائل کوهستانی پای بند گلی وحشی و با چشیدن شهد و شیرینی لبان «صفورا»ی چادرنشین همه چیز را از یاد برد. نیما، صفورا را هنگام آب تنی در رودخانه دیده بود. از الهام بخشی این منظره‌ی شاعرانه و مهیج و بر اثر شکست و محرومیت عشق پیشین، منظومه ی جاودانه‌ی افسانه را پدید آورد.۱۲
نیما در نوشتن «افسانه» و «قصه‌ی رنگ پریده، خون سرد» تحت تاثیر استادش نظام وفا بوده است که خود عمیقاً شیفته‌ی مکتب رمانتیک فرانسوی بود و کافی‌ست به تکرار کلمۀ «دل» در عناوین مجموعه اشعارش نگاه کنیم - «پیروزی دل»، «معراج دل»، «پیوندهای دل»۱۳- تا به تاثیر «مکتب دل» رمانتیک در نوشته‌هایش پی ببریم. نیما ارزش زیادی برای نظام وفا قائل بود و درباره او نوشت:
این شاعر گوشه گرفته و آن‌قدر منزه و دارای حساسیت دردناک و خصایص شاعرانه کسی است که شعر را به دهن من گذاشت و مرا به این راه دلالت کرد.۱۴
نیما «افسانه» را با این عبارات فروتنانه به استادش تقدیم کرده است:
به پیشگاه استاد نظام وفا تقدیم می کنم. هر چند که می دانم این منظومه هدیه‌ی ناچیزی ست، اما او اهالی کوهستان را به سادگی و صداقتشان خواهد بخشید.۱۵
نظام وفا احتمالاً معلمی در مدرسه فرانسوی‌ها در تهران بود، جایی که نیما به مدرسه رفت و زبان فرانسه آموخت. نوشتن داستان‌های عاشقانهی روایی بلند به شعر تقریباً از آغاز شعر فارسی وجود داشت و نمونه‌های آن را می‌توان در«یوسف و زلیخا» منسوب به فردوسی، شاعر بزرگ حماسه‌سرا، بر اساس داستان قرآنی یوسف پیامبر و همسر فرعون دید؛ همچنین در «ویس و رامین» سروده فخرالدین گرگانی، بر اساس داستان‌های پیش از اسلام بسیار نزدیک به همتای غربی‌اش «تریستان و ایزولده»؛ و به خصوص در آثار نظامی همچون «لیلی و مجنون»، بر اساس یک افسانه عربی پیش از اسلام، و «خسرو و شیرین» بر اساس داستان‌های ایرانی پیش از اسلام که در آنها شخصیت سودازده، فرهاد، برای اولین بار ظاهر میشود و مُهر خود را بر ادبیات فارسی می‌زند. چنانکه در مقاله‌ام درباره فرهاد نوشته‌ام:
خسرو و فرهاد هر دو عاشق شيرين هستند با اين تفاوت که اولی در عشق خود کامياب میشود حال آن‌که دومی شکست می‌‌خورد و خود را از کوه بيستون به زير می‌افکند. [... با این حال،] آنچه که در حافظه‌ی قومی ما نقش بسته داستان عشق افلاطونی فرهاد به شيرين است و نه ماجرای عشق زميني «خسرو و شيرين». در ادبيات کتبي و شفاهی ما همه جا فرهاد سنگ‌تراش به عنوان نمونه‌ی عالی پايداری و خلوص در عشق و خسرو به عنوان آدم خوش‌گذران و هوسباز معرفی میشود. من ريشه‌ی اين برخورد را در فرهنگ مسلط بر جامعه جستجو می‌کنم که در آن عشق جسمانی و خوشی گناه شمرده میشود و در عوض خودآزاری و عشق خيالی تبليغ می‌گردد.۱۶
این سبک از شعر غم‌انگیز را جُنگ‌نگارانِ عرب، سبک عُذری می‌خوانند. واژه‌ی عذری از عذرا، یکی از طوایف عرب دسته‌ی جنوب متعلق به قبیله‌ی بزرگ قُضاعه گرفته شده است:
آنچه به طایفه‌ی عذرا شهرتی بی‌همتا حتی فراتر از مرزهای جهان عرب تا قلب رمانتیسیسم فرانسوی و آلمانی (هاینه) داده، عشق‌شان به شعر و داستان‌های تاثیرگذار بعضی از شعرایشان است [....] که شور عشق نافرجامشان به زنی از قبیله‌شان آنها را تا پای مرگ کشانده است. [...] اما اینکه اشعار عاشقانه تنها نوع شعری نبود که آنها می‌سرودند از نمونه‌ی جمیل مشهود است که داستان عاشقانه‌اش با بوثینه او را از نوشتن اشعار مدیحه و طنز بازنداشت.۱۷
بی‌شک، شاعران فارسی‌زبان در ستایش از عشق سوداییِ امثالِ فرهاد و مجنون از اعرابِ عربستان پیش از اسلام تاثیر پذیرفته بودند، به ویژه از امرو القیس و جمیل، شعرای دوران اموی، که در اشعارشان زندگی صحرانشینی، نوستالژی، و بیش از همه جدایی از معشوق را برجسته می‌کردند. نیکلسون در کتاب «تاریخ ادبیات عرب» می‌نویسد:
پیش‌تر دکتر براکلمن اشاره کرده است که اشعار عاشقانه این دوره منشا عمدتاً عامیانه و عامه‌پسند داشته است. برای مثال، ترانه‌های منسوب به جمیل که خطاب به بوثینه نوشته شده‌اند، یا ترانه‌های مجنون –قهرمان داستان‌های عاشقانهی ترکی و فارسی بیشمار در تجلیل عشق او به لیلی— ترانه‌های عامیانه‌ای هستند که أمثالشان را در هزارویکشب می‌بینیم، و همین امروز هم ممکن است در خیابان‌های بیروت یا سواحل رود دجله بشنویم.۱۸
تحقیقات جدید پزشکی و روانشناسی به طور فزاینده‌ای به مبنای بیوشیمیایی عشق در گونۀ انسان اشاره دارند. برای مثال، شیفتگی، به عنوان مرحلۀ نخست از این عشق، که به وضعیتی گفته میشود که در آن عاشق و معشوق وجد و سرخوشی خاصی را نسبت به هم تجربه می‌کنند، حاصل فعال شدن امفتامین طبیعی یا PEA در مغز است. هلن فیشر در «آناتومی عشق» می‌نویسد:
عجیب نیست که افراد عاشق می‌توانند تمام شب را بیدار بمانند و به صحبت و نوازش بگذرانند. عجیب نیست که انقدر حواس‌پرت، انقدر سربه‌هوا، انقدر خوشبین، انقدر معاشرتی، انقدر سرشار از زندگی باشند. امفتامین‌های طبیعی ترشح‌شده در مراکز هیجانی مغزشان جمع شده؛ و آنها نشئه‌ی روانگردان‌های طبیعی‌اند.۱۹
محبوبیت این سبک سودایی عشق که در فرهاد و مجنون تجسد یافته را می‌توان به میل افراد به برجسته و دائمی کردن این مرحله‌ی شیفتگی نسبت داد، که به خصوص با چشم‌انداز جدایی، بیشتر هم میشود. در «افسانه»، شاعر خود را از نوع فرهادگونه‌ی عشق مبرا نمی‌کند. حتی می‌توان شباهتی بین این عشق و عشقی که ابژه‌ی رمانتیسیسم است پیدا کرد. با این همه، نیما آگاهانه برداشت خود از عشق را از عرفان و صوفی‌گری جدا می‌کند؛ چنان که در آغاز مقاله‌ام، «چهره زن در شعر شاملو» نشان داده‌ام:
در ادبیات کهن ما، زن حضوری غایب دارد و شاید بهترین راه برای دیدن چهره او پرده برداشتن از مفهوم صوفیانه عشق باشد. مولوی عشق را به دو پاره مانعه الجمع روحانی و جسمانی تقسیم می‌کند. مرد صوفی باید از لذت‌های جسمانی دست شسته، تحت ولایت مرد مرشد خانه دل را از عشق به خدا آکنده سازد. زن در آثار او همه جا مترادف با عشق جسمانی و نفس حیوانی شمرده شده و مرد عاشق باید وسوسه عشق او را در خود بکشد: عشق آن زنده گزین کو باقی است. بر عکس در غزلیات حافظ عشق به معشوقه‌ای زمینی تبلیغ میشود و عشق صوفیانه فقط چون فلفل و نمکی به کار می‌رود. با این وجود عشق زمینی حافظ نیز جنبه غیر جسمانی دارد.
مرد عاشق فقط نظر باز است و به جز از غبغب به بالای معشوق به چیزی نظر ندارد. و زن معشوق نه فقط از جسم بلکه از هر گونه هویت فردی نیز محروم است. تازه این زن خیالی چهره‌ای ستمگر و دستی خونریز دارد و افراسیاب وار کمر به قتل عاشق سیاوش خویش می‌بندد:
شاه ترکان سخن مدعیان می شنود
شرمی از مظلمه خون سیاوشش باد
در واقعیت مرد ستمگر است و زن ستم کش ولی در خیال نقش‌ها عوض می‌شوند تا این گفته روانشناسان ثابت شود که دیگرآزاری آن روی سکه خودآزاری است. با ظهور ادبیات نو زن رخی می‌نماید و پرده تا حدی از عشق روحانی مولوی و معشوقه خیالی حافظ برداشته میشود. نیما در منظومه «افسانه» به تصویر پردازی عشقی واقعی و زمینی می‌نشیند: عشقی که هویتی مشخص دارد و متعلق به فرد و محیط طبیعی و اجتماعی معینی است.
چوپان زاده‌ای در عشق شکست خورده در دره‌های دیلمان نشسته و همچنان که از درخت امرود و مرغ کاکلی و گرگی که دزدیده از پس سنگی نظر می‌کند یاد می‌نماید، با دل عاشق پیشه خود یعنی افسانه در گفت و گوست.
نیما از زبان او می گوید:
حافظا این چه کید و دروغی‌ست
کز زبان می و جام و ساقی‌ست
نالی ار تا ابد باورم نیست
که بر آن عشق بازی که باقی‌ست
من بر آن عاشقم که رونده است۲۰
شاهرخ مسکوب در مقاله‌ای درباره «افسانه» با عنوان «داستان طبیعت»، همین ایده را از منظر دیگری مطرح می‌کند:
در شعر فارسی از نظر معنائی همیشه حقیقت طبیعت در ما بعد طبیعت بود. در کارگاه از هستی و در زندگی آدمی علت وجود گردش دگرگونی و نقش طبیعت در گرداننده‌ای بیرون زیبا پسند بود و یا در خود او جستجو می‌شد و زیبائیش یا در همانندی با چهره و اندام‌های بیننده زیبای این نگرنده، بویژه از راه جان ایجاد و بازتاب حسیات احساسات و عواطف و تأملات بود و بخشیدن و زنده انگاشتن پدیده های آن و ایجاد رابطه میان انسان و طبیعت غمگینی و... عشق بلبل به گل و پروانه به شمع و داغداري لاله و گریستن ابر و خنده برق و خشم دریا مانند اینها.۲۱
او سپس اضافه می‌کند:
افسانه این دریافت دیرین را دگرگون و گاه وارونه می کند. نیما در مقدمه منظومه می‌گوید: «چیزی که بیشتر مرا به این ساختمان تازه ساختمان افسانه معتقد کرده است همانا رعایت معنی و طبیعت خاص هر چیز است و هیچ حسی برای شاعر بالاتر از این نیست که بهتر بتواند طبیعت را تشریح کند و معنی را به طور ساده جلوه بدهد.۲۲
با این همه، مسکوب از توجه به این نکته بازمی‌ماند که هرچند نیما در «افسانه» خود را از عشق عرفانی جدا می‌کند و به وجود طبیعت جدا از نیروهای ماوراء طبیعی و حضور فرد اذعان می‌کند، او همچنان اسیر عشقی رومانتیک بسیار متفاوت از عشق مدرنی است که فردریک انگلس آن را عشق جنسی می‌خواند: «آن زیبایی شخصی، معاشرت نزدیک، تشابه تمایلات، و غیره.»۲۳ انگلس در ادامه به مبحث شکل‌گیری عشق جنسی از دوران باستان تا دوره مدرن می‌پردازد:
عشق جنسی ما اساسا از تمایل جنسی ساده، از اروس کهن، متفاوت است. اولاً این عشق، متضمن عشق متقابل از جانب معشوق است؛ از این جهت زن همطراز مرد قرار می‌گیرد؛ در حالیکه در اروس عهد کهن، زن به هیچ وجه مورد مشورت قرار نمی‌گرفت. ثانیاً عشق جنسی درجه‌ای از شدت و تداوم را در جائی پیدا می‌کند که طرفین، متارکه یا جدائی را به مثابه یک بدبختی بزرگ، و شاید بزرگترین بدبختی‌ها، تلقی می‌کنند؛ آن ها برای تصاحب یکدیگر، خطرات بزرگی را متحمل می‌شوند و حتی جانشان را به خاطر می‌اندازند –چیزی که در عهد اخیر، در بهترین حالت، فقط در مورد زنا اتفاق می‌افتد. و بالاخره معیار اخلاقی نوینی برای داوری در مورد آمیزش جنسی به وجود می‌آید. سوالی که پرسیده میشود تنها این نخواهد بود که آیا این آمیزش مشروع بود یا نامشروع، بلکه این نیز پرسیده خواهد شد که آیا از عشق متقابل برمی‌خاست یا نه.۲۴
نوع رمانتیک عشق از سنت ترویادورها در قرون وسطی گرفته شده است. اما نمونه‌ی اعلای آن را در عشق دانته به بئاتریس، دختری ایتالیایی که شاعر وقتی ۹ ساله است و بئاتریس ۸ ساله، عاشقش میشود، می‌توان دید. و هرچند دانته تنها لحظات کوتاهی تا زمان مرگ بئاتریس در ۲۴ سالگی موفق به دیدار او میشود، در واقع اوست که دانته را به «کمدی الهی» هدایت می‌کند. در «شعرهای جوانی» یا «زندگانی نو» که شامل شعرهای او برای بئاتریس است، دانته عشق رمانتیک خود را توصیف می‌کند. در نخستین غزل، رب‌النوع عشق در قالب یک ارباب فئودال یا ولینعمتی نجیب‌زاده با بئاتریس در آغوشش بر دانته ظاهر میشود. او در حالی که قلب دانته را در دست نگه داشته است:
بئاتریس را بیدار کرد، و بدون توجه به ترس او
وادارش کرد که قلب سوزان مرا تناول کند
سپس با دیده‌ای گریان از نظرم محو شد.۲۵
به نظر می‌رسد که شاعر نه تنها نمی‌کوشد دل معشوقش را به دست بیاورد، بلکه حتی برای فریب فضول‌ها، به زنان دیگری برای پوشاندن علاقه‌اش توجه نشان می‌دهد. در یک کلام، عاشق نفسِ شیفتگی و شوریدگی را می‌ستاید و نمی‌کوشد تا از فراق بکاهد. باربارا رینولد، که این اشعار را به انگلیسی ترجمه کرده است، می‌نویسد:
مضامین دانته موقعیت‌های عشقی متداولی بودند که از سنت‌های پروسیایی و سیسیلیایی به میراث رسیده بودند: زجر عشق یک‌طرفه، نیاز به پنهان نگه داشتن نام معشوق مثل یک راز، ابزار «عشقِ پوششی» برای فریب فضول‌ها، شرانگاریِ مرگ در قالب یک ویرانگر بی‌رحمِ جوانی و زیبایی، سوءتفاهم‌های بین عاشق و معشوق، شعف تحمل‌ناپذیر در حضور معشوق و خویشتن‌داریِ پررنج نسبت به استهزاهای او.۲۶
نه تنها بئاتریس آن کسی میشود که درهای بهشت را بر دانته می‌گشاید، بلکه خود عشق برای دانته به مقام یک دکترین فلسفی حاکم بر جهان ارتقا پیدا می‌کند:
این نقطه عطفی نه فقط برای دانته که برای شعر اروپایی بود. «کانزون» یا سرودهای ستایش‌آمیز و شورانگیز که دانته پس از مواجهه با بئاتریس آورد، اولین و مشهورترین نمونه از این نوع شعر شد و چشم‌اندازها و ژرفناهایی را گشود که در آنها تجربه‌‌ی انسانی عشق به صورت یکی شدنِ غایی با قدرتی که جهان را اداره می‌کند، دیده می‌شد. تنها بعد از این سرودها بود که قسمت آخر «کمدی الهی»، یعنی «بهشت»، امکان‌پذیر شد.۲۷
در ابتدای شعر «افسانه»، نیما داستان دیوانه‌ای را روایت می‌کند که در تنهایی خود در دل طبیعت وحشی پناه گرفته است. خواننده به زودی درمی‌یابد که دیوانه در حقیقت <span">عاشق است که گفتگویی را با شخصیتی رازآلود به نام افسانه آغاز می‌کند:</span">
در شبِ تیره، دیوانه ای کاو
دل به رنگی گریزان سپرده،
در دره ی سرد و خلوت نشسته
همچو ساقه‌ی گیاهی فسرده
می‌کند داستانی غم آور.
کلمه «افسانه» در فارسی با «افسون کردن» هم ریشه است. «افسانه» همچنین به عنوان اسم دختر در فارسی به کار می‌رود. در این شعر می‌توان سه شخصیت را در پسِ شخصیت «افسانه» دید که عاشق با آنها گفتگو می‌کند: نخست، دلِ عاشق که مخاطب قرار می‌گیرد، چرا که در ابتدا عاشق با کسی جز خودش یا منبع احساساتش، یعنی «دل» خود، سخن نمی‌گوید:
ای دلِ من، دلِ من، دلِ من!
بینوا، مضطرا، قابل من!
با همه خوبی و قدر و دعوی
از تو آخر چه شد حاصل من،
جز سرشکی به رخساره ی غم؟۲۸
در جایی دیگر، افسانه خود را «دل عاشقان» می‌خواند:
حاصلِ زندگانی منم، من!
روشنیِ جهانی منم، من!
من، فسانه، دلِ عاشقانم،
گر بود جسم و جانی، منم، من!
زاده یِ عشق و نوباوه‌ی اشک.۲۹
دوم، عاشق ظاهرا دارد با یک معشوق مشخص به نام افسانه حرف می‌زند که او را ترک گفته است. افسانه می‌گوید:
یک زمان دختری بوده ام من.
نازنین دلبری بوده ام من.
چشم ها پُر ز آشوب کرده،
یکّه افسونگری بوده‌ام من.
آمدم بر مزاری نشسته
چنگِ سازنده‌یِ من به دستی،
دست دیگر یکی جامِ باده.
نغمه ای ساز ناکرده، سرمست،
شد ز چشم سیاهم، گُشاده
قطره قطره سرشکِ پُر از خون.۳۰
سوم، افسانه عشق ایده‌آل را در معنایی انتزاعی و افلاطونی توصیف می‌کند:
عاشقا! من همان ناشناسم
آن صدایم که از دل برآید.
صورتِ مردگانِ جهانم.
یک دَمَم که چو برقی سرآید.
قطره یِ گرمِ چشمی تَرَم من.
این منبع اضطرابی وجودی در جهان است، از آن سان که کی‌رکگور در کتاب «ترس و لرز» توصیف می‌کند:
قصه ی عاشقی پُر زِ بیم اَم
گر مهیبَم چو دیوِ صحاری،
ور مرا پیرزنْ روستایی
غول خوانَد ز آدم فراری،
زاده یِ اضطرابِ جهانم.۳۱
این چیزی‌ست که کودک نوپا از ابتدا از مادر خود می‌آموزد:
چون ز گهواره بیرونم آورد
مادرم، سرگذشت تو می گفت،
بر من از رنگ و روی تو می‌زد،
دیده از جذبه‌های تو می خفت.
می‌شدم بیهُش و محو و مفتون.
رفته رفته که بر ره فتادم
از پیِ بازی بچّگانه،
هر زمانی که شب در رسیدی
بر لب چشمه و رودخانه،
در نهان، بانگ تو می شنیدم.۳۲
نیما تحت تاثیر شیطان‌گراییِ سانتیمانتالِ شاعران رمانتیکِ متاخر و سمبولیستِ متقدم همچون شارل بودلر، افسانه را مانند شیطانی می‌بیند که از بهشت رانده شده و باید دور جهان بگردد و دل‌های آدمیان را به وسوسه اندازد:
از دلِ بی هیاهو نهفته،
من یک آواره‌ی آسمانم.
وز زمان و زمین بازمانده،
هر چه هستم، برِ عاشقانم:
آنچه گویی منم، وآنچه خواهی.۳۳
درست است که از آنجا عاشق مذکر است، معشوق قاعدتا مونث است. با این همه، افسانه بر هر دو جنس ظاهر میشود و هر دو را افسون می‌کند:
باد سرد از برونْ نعره می‌زد.
آتش اندر دلِ کلبه می‌سوخت.
دختری ناگه از دَر درآمد
که همی گفت و بر سر همی کوفت:
- ای دل من، دل من، دل من!
آه از قلب خسته برآورد.
در برِ مادر افتاد و شد سرد.
این چنین دخترِ بی دلی را
هیچ دانی چه زار و زبون کرد؟
عشقِ فانی کننده. منم عشق!۳۴
نیما در «افسانه»، همچون دانته در «زندگانی نو» و «کمدی الهی»، به عشق به عنوان تنها نیروی انگیزاننده در تمام هستی باور دارد. منتها از آنجا که نیما به هیچ نوع غایت‌‌گرایی، چه مذهبی و چه سکولار، اعتقادی ندارد و طرفِ هیچ وجودِ «ازلی و ابدی» فراتر از «لحظه‌ی حاضر» را نمی‌گیرد، از همان ابتدا اقرار می‌کند که نیروی انگیزاننده تمام هستی، یعنی عشق، که او به آن باور دارد، دروغی بیش نیست، هرچند دروغی بس دل‌انگیز، که بدون آن زندگی ارزش زیستن ندارد:
کس نخواهد زَنَد بر دلم دست،
که دلم آشیانِ دلی هست.
زآشیانم اگر حاصلی نیست،
من برآنم کز آن حاصلی هست،
به فریب و خیالی منم خوش.
افسانه: عاشق! از هر فرینده کان هست،
یک فریبِ دلاویزتر، من!
کهنه خواهد شدن آنچه خیزد،
یک دروغِ کهن خیزتر، من!
رانده‌ی عاقلان، خوانده ی تو ۳۵
***
ای دروغ! ای غم! ای نیک و بد، تو!
چه کَس ات گفت از این جای برخیز؟
چه کَس ات گفت زین ره به یکسو،
همچو گل بر سَرِ شاخه آویز،
همچو مهتاب در صحنه ی باغ؟ ۳۶
راوی که در ابتدا داستان دیوانه را روایت می‌کند، در آخر با او یکی میشود. شاعر-عاشق این بار به عنوان یک شخص واحد «افسانه» را که هم دل عاشق است، هم تجسد معشوق، و هم یک فرد واقعی مورد خطاب قرار می‌دهد:
هان! به پیش آی از این درّه ی تَنگ
که بِهین خوابگاه شبان است،
که کسی را نه راهی بر آن است،
تا در اینجا که هر چیز تنهاست
بسرائیم دلتنگ با هم ...۳۷
---------------
۱ محمدعلی جمالزاده، یکی بود یکی نبود (تهران، بدون تاریخ)، ص ۳۵
۲ نیما یوشیج، مجموعه کامل آثار نیما یوشیج: فارسی و طبری (تهران: انتشارات نگاه، ۱۳۷۱)، ص ۳۷
۳ نیما، مجموعه کامل آثار، ص ۴۲
۴ نیما، مجموعه کامل آثار، ص ۵۴
۵ نیما، مجموعه کامل آثار، ص ۴۵
۶ نیما، مجموعه کامل آثار، ص ۴۹
۷ نیما، مجموعه کامل آثار، ص ۴۹-۵۰
۸ نیما، مجموعه کامل آثار، ص ۵۰
۹ نیما، مجموعه کامل آثار، ص ۳۷
۱۰ نیما، مجموعه کامل آثار، ص ۳۷
۱۱ نیما یوشیج، نامه‌های نیما یوشیج، گردآوری سیروس طاهباز (تهران: نشر آبی، ۱۳۶۳)، ص ۱۶۶
۱۲ ابوالقاسم جنتی عطایی، نیما یوشیج: زندگانی و آثار او (تهران: بنگاه مطبوعاتی صفی علیشاه، ۱۳۳۴)، ص ۲۱
۱۳ آریانپور، جلد ۲، ص ۴۲۱
۱۴ نیما، نامه‌ها، ص ۱۶۹
۱۵ نیما، مجموعه کامل آثار، ص ۳۸
۱۶ مجید نفیسی، «عشق در خسرو و شیرین نظامی» در بررسی کتاب، جلد ۲، شماره ۸، ۱۳۷۰، ص ۸۳
17 E. J. Brill's First Encyclopedia of Islam, ed. M. Th. Houtsma, et al. (New York: E. J. Brill, 1987 reprint), vol. viii, 988.
18 Reynold Nicholson, A Literary History of the Arabs (New York: Charles Scribner's Sons, 1907) 237-238.
19 Helen Fisher, Anatomy of Love: A Natural History of Mating, Marriage, and Why We Stray (New York: Fawcett Columbine(
۲۰ چهره زن در شعر احمد شاملو» در فروغ (لس آنجلس)، جلد ۴، پاییز ۱۹۹۰. در ابتدا به صورت سخنرانی در حضور احمد شاملو و همسرش آیدا در همایش مرکز پژوهش‌های ایرانی برکلی در ۹ آوریل ۱۹۹۰ ارائه شد.
۲۱ نیما، مجموعه کامل آثار، ص ۵۵
۲۲ شاهرخ مسکوب، «افسانۀ طبیعت» در ایران نامه، جلد ۱۰، شماره ۴، پاییز ۱۹۹۲، ص ۶۶۰
۲۳ فردریک انگلس، منشا خانواده، مالکیت خصوصی، و دولت، ترجمه مسعود احمدزاده (انتشارات نگاه، ۱۳۵۸)، ص ۴۱
۲۴ انگلس، ص ۴۲
25 Dante Alighieri, La vita nuova, trans. Barbara Reynolds (Baltimore: Penguin Books, 1969) 15.
۲۶ نیما، مجموعه کامل آثار، ص ۳۸
۲۷ نیما، مجموعه کامل آثار، ص ۳۸-۳۹
۲۸ نیما، مجموعه کامل آثار، ص ۴۷
۲۹ نیما، مجموعه کامل آثار، ص ۴۴
۳۰ نیما، مجموعه کامل آثار، ص ۵۵
۳۱ نیما، مجموعه کامل آثار، ص ۴۴
۳۲ نیما، مجموعه کامل آثار، ص ۴۰-۴۱
۳۳ نیما، مجموعه کامل آثار، ص ۴۳
۳۴ نیما، مجموعه کامل آثار، ص ۴۶-۴۷
۳۵ نیما، مجموعه کامل آثار، ص ۵۸
۳۶ نیما، مجموعه کامل آثار، ص ۵۹
۳۷ نیما، مجموعه کامل آثار، ص ۵۹
https://iroon.com/irtn/blog/21572/
***
Nima and the Romantic Love in “Afsaneh”
[Persian Translation]
Majid Naficy
This is the English version of the appended fourteenth chapter of my book In Search of Joy: A Critique of Death-Oriented, Male-Dominated Culture in Iran (Baran publisher, Sweden, 1991). It was originally the second part of the third chapter of my doctoral dissertation “Modernism and Ideology in Persian Literature: A Return to Nature in the Poetry of Nima Yushij”.
The year 1921 is important in Persian literature, because in that year were published both the first collection of short stories Once Upon a Time (Yeki bud-o yeki nabud) by M. A. Jamâlzâdeh and the poem Afsâneh by Nimâ, considered to be the first example of modern poetry in Persian. Jamâlzâdeh's book consists of six short stories, of which the first and best-known is called “Persian Is Sugar”. In this story, the writer deals with the fundamental question of contemporary Iran: Which way to progress? A return to the religious tradition and pan-Islamism, or rejection of national identity and assimilation into Western civilization? The narrator, who is an Iranian student returning from abroad, is detained by customs officials and put into prison. There, he encounters an ordinary Iranian fellow, named Ramazân, who is caught between a clergyman who speaks a Persian riddled with Arabisms and a dandy who peppers his speech with French locutions, both of them rendering their speech unintelligible to the ordinary man. By using a language simple and comprehensible to the people, Jamâlzâdeh finds a third path for Iranian modernization, neither pan-Islamist nor Westernizing:
When Ramazân saw that I really understood, that I could really speak Persian to him, he took my hand and kissed it, more than a few times, and became as passionate as if he had been granted the world. He went on incessantly saying, “God bless your pretty mouth! Swear to God, you're an angel! God has sent you Himself to rescue me.”
The language of the story itself is very simple and the style of writing is modern. Furthermore, the gap between the language of speaking and writing in “Persian is Sugar” is narrow.
For the first time, part of the poem Afsâneh was published in a magazine called Qarn-e bistom (The Twentieth Century), edited by Mirzâdeh ‘Eshqi, a radical poet and journalist who was assassinated by the agents of the future king, Rezâ Khân, in 1924. In this long narrative poem, which consists of more than twenty pages, Nimâ employs a liberal form of the old Persian prosody called tarkib band, in which after every stanza comes a couplet with a new rhyme pattern, but this should not be mistaken for a similar form called tarji‘ band, in which after every stanza a couplet comes as a refrain. Moreover, the poet has modified the classical form in two ways: First, after each stanza which consists of two couplets, he adds only one line and not one couplet; second, contrary to the traditional rhyme pattern, which goes ABAA, he employs a more lenient scheme, that is ABCB. The other innovative poetical device that he uses in Afsâneh is the use of dialogue; whenever deemed necessary, the poet has broken a line into halves, dedicating some of it to what ‘Asheq (the lover) says, and the rest to Afsâneh, so as to distance himself from a similar classical device called goftâ goftam (“(s)he said—I said”), in which each conversation consists of at least one line, usually imposing unnecessary filler on the poem. Nimâ, himself, in the introduction written to Afsâneh, mentions,
This structure welcomes the characters of your story the way you want. Because it leaves them free to talk at their will and in a natural way in just one or more lines or one or two words; they finish their question or response wherever they wish without being forced or limited by the mathnawi form which forces you to add a few words to those of your characters in order to fill out the meter. In fact, in this structure, it is the characters who do the talking, and not all of the formalities of the mathnawi form, which bound the classical poets, and not all those repetitions of “(s)he said” and “I said” which made poems longer.
Before turning to the motifs and message of Afsâneh, two more items should be added to Nimâ's innovation in this well-known poem, namely, new poetic diction and imagery. Not only does he use a simple language close to the spoken tongue, but he also incorporates words from the local Tabari language into his poems such as korgevij (a wild plant with yellow flowers) and shammâleh (a kind of torch), so that the poem finds an idyllic tone suitable to the story:
[The wind] told me, “You dejected child!
Why are you separated from your home?
What have you lost in this place?
Child! A korgevij in this narrow valley
Has bloomed enchanting!”
and also:
The tribe was migrating with us.
We were together, shammâleh in hand,
Mountains like hero rebels
Were lifting their heads with frowning faces
Our flock has gone ahead.
Similarly, the imagery is fresh, and natural scenery is depicted very vividly, as the following excerpt exemplifies,
A fleeting deer there
Stripped a bough of its leaves...
Then the other sounds appeared...
And the conic shape of a single house...
A few flocks of goats in the meadow...
The same is true in this natural description of the forest:
When the wild pear tree
Has cast its shadow calmly on a rock
In the faraway forest the cicadas
Are singing together in harmony
As if only one of them were singing.
This description of the advent of spring conveys elation:
The heap of snow was split in two
The mountain peak turns black and white
The shepherd man came out of his den
He laughed with joy and pride
For the grazing season is here.
And the wolf shares the joy of spring:
LOVER: In Sarihâ, on the way to Varâzun,
The wolf pokes his head out like a thief
Afsâneh:Oh, lover, what are these words?
Now, the wolf, he will not stay there long
It is because of spring that he dances so.
At the time, Nimâ, himself, was aware of his new style in Afsâneh, and in its introduction, he labels it as a new sâkhtemân (“structure or building”). He argues that in this new structure he pursues naturalness, both in the natural feelings of individuals and in the natural style of writing, that is prose. He writes,
Oh, young poet. This structure, in which my Afsâneh is taking place and shows a natural and free conversational style, perhaps for the first time, does not appeal to you and perhaps you do not like it as much as I.
He further states,
I call the structure of my Afsâneh “dramatic”, and I cannot call it otherwise, because as a whole, this is a structure that you can properly make use of in a play, and bring the characters of the story to talk freely.
The story of Afsâneh has all the elements of a romantic motif: lunacy, dark night, melancholy, nostalgia, rustic life, natural scenery, adoration of natural life, and despising urban civilization. Above all it glorifies a “romantic love” which is neither comparable to the “mystical love” embedded in Persian poetry from at least the thirteenth century onward, especially in the works of Rumi, the great mystic; Hâfez, the great lyric poet; or even in the poems of Bidel, the master of the Indian style in the seventeenth century. Afsâneh is also distinguishable from the “melancholy love” in the ‘uzri style of Arab poets and works of the great Persian poet, Nezâmi, on two melancholy figures: one Arab, Majnun, and the other Iranian, Farhâd. We can find the same romantic motif in another long narrative poem which Nimâ had written earlier, called Qesse-ye rang-e parideh khun-e sard (The Tale of Pallid Color, Cold Blood) which he published in 1921. However, except in another long narrative poem which Nimâ wrote years later based on a folkloric love story called Pay-e dâru chupân (A Shepherd in search of a Remedy) in 1945, he never came back to this theme of romantic love, either specifically, or to love in general. At this time, he was in his early twenties, coming out of two failed love affairs as he writes years later, in a letter to Mobashsheri in 1945,
...a Nimâ that you found in this poem belongs to twenty-three or twentyfour years ago, who came from behind far-away mountains to this city [Tehran] and he had been spending a life weary and full of failed love.
Abu 'l-Qâsem Jannati ‘Atâ'i, himself, who had compiled an anthology of Nimâ's poems during his lifetime, talks about this love in a sentimental style in the introduction to this book:
In the dawn of youth, he fell in love with a charming girl, which became the dawn of his life as a poet.... But because of a difference in religion, this union did not take place.... In order to forget this love, he came back to his native place, among mountain tribes, and there he fell in love with a girl called Safurâ. Nimâ saw her when she was bathing in a river. Inspired by this poetic and exciting scenery and filled with the impact of the failure and deprivation in the previous love, he created the eternal poem Afsâneh.
In writing Afsâneh and The Tale of Pallid Color, Cold Blood, he was influenced by his mentor Nezâm Vafâ, who was deeply in ecstasy with the French Romantic school, and it suffices to see the repetition of the word del (heart) in the titles of his collections of poetry—Piruzi-ye del (The Heart's Victory), me‘râj-e del (The Heart's Ascension), Âmâj-e del (The Heart's Goal), Peivandhâ-ye del (Unions of the Heart)—in order to see the impact of the romantic “cult of the heart” in his writing. Nimâ held a very high opinion of Nezâm Vafâ and believed that he was the one who put,
This hermit poet, and so pure, full of painful sensitivity and poetical characteristics, is the one who put poetry in my mouth and led me to this path.
Nimâ dedicated Afsâneh to his mentor with these modest words:
I dedicate this to my mentor, although I know that this poem is a worthless gift he will forgive the mountain people their simplicity and candor.
Nezâm Vafâ was probably a teacher in a French school in Tehran, where Nimâ went to school and learned French.
Writing long narrative romances in verse began almost at the beginning of Persian poetry and can be seen in Yusef O Zoleikhâ attributed to Ferdowsi, the great epic poet, based on the Koranic story of the prophet Joseph and the Pharaoh's wife; Vis O Râmin by Fakhro 'd-din Gorgâni, based on pre-Islamic stories very close to its Western counterpart Tristan and Isolde; and especially in the works of Nezâmi such as Leili O Majnun, based on a pre-Islamic Arab legend, Khosro O Shirin based on pre-Islamic Iranian stories in which the melancholy figure, Farhâd, appears and leaves its mark on Persian literature. As I have said in an article that I wrote about Farhâd,
...Khosro and Farhâd are both with Shirin, with this difference: that the first becomes successful in his loves, whereas the latter fails, and throws himself down Mount Bisotun.... However, what is etched in our Iranian collective memory is the story of Farhâd's melancholy love for Shirin and not the worldly love between Khosro and Shirin. In our written and oral literature, everywhere Farhâd the stonemason is introduced as the ideal prototype of persistence and sincerity in love, whereas Khosro is portrayed as a debauchee and lustful man. I find the root of this attitude in the dominant culture of our society, in which carnal love and joy are considered sinful. Instead, masochistic and utopian forms of love are preached.
This style of poetry that invokes sadness is called by Arab anthologists the ‘ozri style. The word ‘ozri derives from ‘udhra an Arab tribe from the southern group belonging to the great subdivision Quda‘a:
What has given the ‘Udhra a fame without equal even beyond the bounds of the Arab world down to French and German (Heine) romanticism, is their love of poetry and the touching stories of some of their poets,... whom an unfortunate passion for a woman of their tribe reduced to death by consumption.... But that love-poetry did not exclude the cultivation of other varieties, is evident from the example of Djamil...whose celebrated love affair with Buthaina did not prevent him from writing panegyrical and satirical poetry.
Undoubtedly, in glorifying this melancholy love of Farhâd and Majnun, Persian poets were influenced by the Arabs of pre-Islamic Arabia, especially 'Imru' al-Qays, and Jamil of the Umayyad era, who in their works glorified Bedouin life, nostalgia, and above all separation from the beloved. In his Literary History of the Arabs, Nicholson writes:
It has been pointed out by Dr. C. Brockelmann that the love-poetry of this epoch is largely of popular origin; e.g., the songs attributed to Jamil, in which Buthayna is addressed, and to Majnun—the hero of countless Persian and Turkish romances that celebrate his love of Layli—are true folk-songs such as those that occur in the Arabian Nights, and may be heard in the streets of Beirut or on the banks of the Tigris to this day.
New research in medicine and psychology increasingly points to a biochemical basis for human love. For example, the first stage of this love, infatuation, in which the couple experiences ecstasy towards one another, is characterized by the activity of the natural amphetamine, PEA in the brain. Helen Fisher writes in The Anatomy of Love,
No wonder lovers can stay awake all night talking and caressing. No wonder they become so absentminded, so giddy, so optimistic, so gregarious, so full of life. Naturally occurring amphetamines have pooled in the emotional centers of their brains, and they are high on natural “speed.”
The popularity of this melancholy type of love embodied by Farhâd or Majnun could be attributed to people's desire to glorify and perpetuate this phase of infatuation, which can be further intensified by separation.
In Afsâneh, the poet does not distance himself from the Farhâd type of love with clarity. One can even find a similarity between this love and that of romanticism. However, Nimâ consciously distinguishes his perception of love from mysticism, as I have indicated in the opening of my article on “The Profile of Women in the Poetry of Ahmad Shâmlu”:
In our classical literature, the woman has an absentee presence, and perhaps the best way to see her face is to unveil the mystical concept of love. Rumi divides love into two mutually exclusive halves, one spiritual and the other carnal. The Sufi man must forgo carnal pleasure, guided by a guru man, and fill the house of his heart with the love of God. In his works, women everywhere are considered synonymous with carnal love and animal spirit, and the lover man has to kill the temptation of love for her. “Choose the love of that living which is eternal...”
On the contrary, in the lyrics of Hâfez, love for the worldly beloved is preached and mystical love is used only for seasoning. However, Hâfez's worldly love also has a non-carnal aspect. The lover man only indulges with his eyes and except for the double chin to the top of his beloved's body, did not appreciate her visually. The beloved woman is deprived not only of a body, but also of any kind of individual identity. Moreover, this utopian woman has a cruel visage and a murderous hand, like Sudâbeh aims to murder her own Siâvosh-like lover.
In reality, it is the man who is the oppressor, while the woman is the oppressed. But in their imagination, their roles have been switched in such a way that in this psychologist's doctrine it could be proven that sadism is the other side of the coin of masochism.
With the emergence of modern literature, woman peeks out with her face, and to some extent the curtain is removed from Rumi's spiritual love and idealistic beloved. Nimâ in Afsâneh embarks on depicting a worldly and real love, a love which has a concrete identity and belongs to a specific individual and a specific social and natural environment:
Oh, Hâfez, what is this lie and hypocrisy
From the tongue of wine, cup, and cup-bearer.
If you lament to the Eternal, I cannot believe this,
That you fall in love which remains eternal.
Nay, I am in love with the fleeting.
The Iranian scholar, Shâhrokh Meskub, in an article dedicated to Afsâneh, called “The Tale of Nature”, approaches the same idea from a different angle:
In Persian poetry from a semantic point of view, the truth of nature was always in meta-nature. In the workshop of being and in human life, the cause of existence, duration, change, and the role of nature were sought in a Manager outside of itself, and its beauty was either similar to the visage and body of the appreciating beholder or to be found in the creation and reflection of this beholder's beautiful perceptions (sentiments and emotions) and contemplations, especially by way of giving life to its elements and imagining them alive and by making a connection between man and nature: the willow's sadness, the tulip's heartbreak, and the cloud's weeping, the laughter of the lightening, and the anger of the sea...the nightingale's love for the flower, and that of the moth for the candle, and so on.
Then he adds,
Afsâneh changes and sometimes inverts this ancient attitude. Nimâ, in his introduction to the poem, says, “What has given me faith in this new structure is nothing but the attention given to meaning and the particular nature of everything, and for a poet there is no sense higher than this that he can better be able to depict nature and to express the meaning in simple terms.”
Nevertheless, Meskub fails to consider that although Nimâ, in Afsâneh, distances himself from mystical love, and admits the existence of nature separated from metaphysical forces and the presence of the individual, he is imprisoned in a romantic love very different from the modern love which Fredrich Engels called sex love, “that personal beauty, close intimacy, similarity of tastes and so forth.” Engels then speaks of the development of sexual love from antiquity to the modern era:
Our sex love differs essentially from the simple sexual desire, the Eros, of the ancients. In the first place, it assumes that the person loved returns the love; to this extent the woman is on an equal footing with the man, whereas in the Eros of antiquity she was often not even asked. Secondly, our sex love has a degree of intensity and duration which makes both lovers feel that non-possession and separation are a great, if not the greatest, calamity; to possess one another, they risk high stakes, even life itself. In the ancient world this happened only, if at all, in adultery. And finally, there arises a new moral standard in the judgement of a sexual relationship. We do not only ask, was it within or outside marriage, but also, did it spring from love and reciprocated love or not?
The romantic variety of love are derived from the tradition of troubadours in the Middle Ages. However, its ideal form should be found in the love of Dante for Beatrice, an Italian girl with whom the poet fell in love when he was nine-years old, and she, eight years. And although he had short moments to see her until she died at twenty-four, she became his guide to paradise in the Divine Comedy. In his Poems of Youth or La vita nuova, which consists of his poems for Beatrice with commentary in prose, Dante depicts his romantic love. In the first sonnet, the Lord of Love appears to young Dante as a feudal lord with Beatrice in his bosom. While feeding her heart to her lover, the poet:
Then he awoke her and, her fear not heeding,
My burning heart fed to her reverently.
Then he departed from my vision, weeping.
It seems that the poet not only does not try to win over the beloved, but even to fool his inquisitors, he designated other women as “screen-love” for his affections. In a word, the lover glorifies the infatuation itself and does not seek to overcome his separation. Barbara Reynolds, who has translated these poems into English writes,
[Dante's] themes were the conventional love situations inherited from the Provençal and Sicilian traditions: the torment of unrequited love, the need to keep secret the name of the beloved, the device of the screen-love to deceive the inquisitive, the vilification of Death personified as a pitiless destroyer of youth and beauty, misunderstandings with the beloved, intolerable ecstasy in her presence and anguished mortification at her mockery.
Beatrice not only becomes one who opens the gates of paradise for the poet, but love, for Dante, promotes to a philosophical doctrine governing the universe:
It was a turning-point not only for Dante but also for European poetry. The canzone which followed, the first and most famous of the praise-poems, opened up vistas and depths in which the human experience of love was glimpsed as being ultimately one with power by which the universe is governed. Only after this canzone was the final canto of Paradiso possible.
In the beginning of the poem, Afsâneh, Nimâ narrates the story of a lunatic who is sheltered in his solitude in the wild. The reader soon finds that this lunatic is indeed an ‘âsheq (lover), who initiates a dialogue with a mysterious character called Afsâneh:
In the dark of night, a lunatic who
Has given his heart to a fleeting color
Sitting in a cold and lonely valley
Like the stem of a withered plant
Tells a sad story.
The word afsâneh in Persian means “fairy tale”, and the verb afsun kardan comes from the same root and means “to cast a spell upon”. Moreover, Af_âneh is also used as a proper name for girls. In the poem, one can find three different characters behind Afsâneh that the lover converses with: first, the personification of the lover's heart, because, in the first place, the lover is not talking to anyone but himself, or the source of his emotions, his “heart”:
Oh, my heart, my heart, my heart!
Miserable, hurt, my dear partner
With all goodness, value, and claim
What did I gain from you in the end
But a tear on the face of gloom?
In another place, Afsâneh introduces herself as the heart of lovers:
Me, I am the fruit of life.
Me, I am the light of a world
I, Afsâneh, am the lovers' heart.
If there is a body and soul, it is me, me.
I am the flower of love and born of tears.
Secondly, the lover is supposedly talking to a specific beloved, namely Afsâneh, with whom he has fallen in love and who has left him. Afsâneh says,
Me, I was once a girl.
Me, I was a beloved sweetheart.
My eyes were full of deception.
Me, I was a sorceress
I came and sat on a tomb.
A harp playing in one hand,
In the other hand a cup of wine.
Even before tuning up, I got tipsy
Because of my black eyes, night is weeping
Drop by drop tears full of blood.
Thirdly, Afsâneh personifies the ideal love in a Platonic or abstract sense:
Oh, lover! I am that unknown person.
I am that sound which comes from the heart.
I am the image of the dead of the world
I am one moment which is over like a thunderbolt
I am a warm drop from a wet eye.
This is the source of an existentialist anxiety in the world in the way that Kierkegaard describes it in his book Fear and Trembling:
Afsâneh:I am the story of a lover full of fear
If I am frightful like the desert demons,
And if the old woman in the village calls me
A ghoul, running away from people,
It is because I am born of the world's anxiety.
This is something that the toddler learns from his or her mother from early childhood,
When my mother took me from my cradle,
She was telling me your story
She told me about your face
My eyes went to sleep in your rapture
I became unconscious and spellbound.
Slowly when I started walking
Going in for childish games
Whenever night would fall
Near the spring and river
I heard your voice from within.
Influenced by the sentimental Satanism of late romantic and early symbolist French poets like Charles Baudelaire, Nimâ sees Afsâneh as a Satan banished from heaven who must wander around the world and seduce people's hearts:
Afsâneh:I am hidden from listless hearts
Me, a fugitive from the heavens,
I have lost everything in heaven and earth
Whatever I am, I am with lovers:
I am, whatever you say and whatever you want.
It is true that since the lover is male, his beloved is female. Nevertheless, Afsâneh appears to both sexes and puts them both under her spell:
A cold wind was howling outside
A fire was burning inside the cabin
A girl came in all of a sudden
Who was saying, as she was knocking on her head,
“Oh, my heart, my heart, my heart!”
She sighed broken heartedly
She fell on her mother's bosom and felt cold
Do you know how such a heartbroken girl
Became so down and out
I am the love which makes you mortal, I am the love!
Nimâ, in the poem Afsâneh, like Dante in La vita nuova and The Divine Comedy, believes in Love as the only motive force of the whole universe. However, since Nimâ does not believe in any kind of finalism, either religious or secular, and is not partisan to any “eternal” existence beyond this “moment”, from the very beginning he admits that his motive force of the universe, i.e. love, is a lie, albeit a pleasant one, without which life is not worth living:
LOVER: I want no one to touch my heart
For my heart is the nest of another
Although my nesting bear no fruits
I think it will bear fruit
“I am happy with enticement and an image.”
AFAâNEH: Lover, I am a more pleasant enticement
Than whatever is enticing!
Whatever rises anew will grow old.
Me, I am an older lie!
I am chased away from the wise and am called by you.
★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★
LOVER: Oh, lie! Oh, sorrow! Oh you, good and evil!
Who told you to get up from you place?
Who told you in this path
To hang from a bough like a flower
Like the moonlight in the garden?
At the end, the narrator, who in the beginning narrates the story of the lunatic, becomes one with him. The poet-lover, this time as one person addressing Afsâneh, the lover's heart, the personified beloved, and the person real exclaims,
LOVER: Hey! Come forward from this narrow valley
That is the shepherds' best shelter
Out of all mens' path,
So that here where everything is lonely
We both sing together sadly...
[Persian Translation]
------------------------
1. Mohammad ‘Ali Jamâlzâdeh, Yeki bud yeki na-bud (Tehran: Tehran UP, n.d.) 35.
2. Nimâ Yushij, Majmu‘e-ye kâmel-e ash‘âr-e Nimâ Yushij: fârsi va tabari (Tehran: Enteshârât-e Negâh, 1992) 37.
3. Nimâ, Majmu‘e-ye kâmel-e ash‘âr 42.
4. Nimâ, Majmu‘e-ye kâmel-e ash‘âr 54.
5. Nimâ, Majmu‘e-ye kâmel-e ash‘âr 45.
6. Nimâ, Majmu‘e-ye kâmel-e ash‘âr 49.
7. Nimâ, Majmu‘e-ye kâmel-e ash‘âr 49-50.
8. Nimâ, Majmu‘e-ye kâmel-e ash‘âr 50.
9. Nimâ, Majmu‘e-ye kâmel-e ash‘âr 37.
10. Nimâ, Majmu‘e-ye kâmel-e ash‘âr 37.
11. Nimâ Yushij, Nâmehâ-ye Nimâ Yushij, Sirus Tâhbâz, ed., (Tehran: Nashr-e âbi, 1984) 166.
12. Abu'l-Qâsem Jannati ‘Atâ'i, Nimâ Yushij: zendegâni va âthâr-e u, 2nd edition (Tehran: Bongâh-e matbu‘âti-ye Safi ‘Alishâh, 1955) 21.
13. آrianpur, vol. 2, p. 421.
14. Nimâ, Nâmehâ 169.
15. Nimâ, Majmu‘e-ye kâmel-e ash‘âr 38.
16. Majid Naficy, “‘Eshq dar khosro va Shirin-e Nezâmi,” in Barresi-ye ketâb, vol. 2, no. 8, 1991, 83.
17. E. J. Brill's First Encyclopedia of Islam, ed. M. Th. Houtsma, et al. (New York: E. J. Brill, 1987 reprint), vol. viii, 988.
18. Reynold Nicholson, A Literary History of the Arabs (New York: Charles Scribner's Sons, 1907) 237-238.
19. Helen Fisher, Anatomy of Love: A Natural History of Mating, Marriage, and Why We Stray (New York: Fawcett Columbine, 1992) 53.
20. “Chehre-ye zan dar she‘r-e Ahmad Shâmlu”, in Forugh (Los Angeles) vol. iv, Autumn 1990. Originally delivered as a talk in the presence of Ahmad Shâmlu and his wife آydâ, in Berkeley at the conference of the Center for Iranian Research and Analysis, on April 8, 1990.
21. Nimâ, Majmu‘e-ye kâmel-e ash‘âr 55.
22. Shâhrokh Meskub, “Afsâne-ye tabi‘at”, in Irân Nâmeh, vol. x, no. 4, Fall 1992, 660.
23. Frederick Engels, The Origin of the Family, Private Property and the State, ed. Eleanor Burke Leacock (New York: International Publishers, 1985) 139.
24. Engels 140.
25. Dante Alighieri, La vita nuova, trans. Barbara Reynolds (Baltimore: Penguin Books, 1969) 15.
26. Nimâ, Majmu‘e-ye kâmel-e ash‘âr 38.
27. Nimâ, Majmu‘e-ye kâmel-e ash‘âr 38-39.
28. Nimâ, Majmu‘e-ye kâmel-e ash‘âr 47.
29. Nimâ, Majmu‘e-ye kâmel-e ash‘âr 44.
30. Nimâ, Majmu‘e-ye kâmel-e ash‘âr 55.
31. Nimâ, Majmu‘e-ye kâmel-e ash‘âr 44.
32. Nimâ, Majmu‘e-ye kâmel-e ash‘âr 40-41.
33. Nimâ, Majmu‘e-ye kâmel-e ash‘âr 43.
34. Nimâ, Majmu‘e-ye kâmel-e ash‘âr 46-47.
35. Nimâ, Majmu‘e-ye kâmel-e ash‘âr 58.
36. Nimâ, Majmu‘e-ye kâmel-e ash‘âr 59.
37. Nimâ, Majmu‘e-ye kâmel-e ash‘âr 59.
***
لینک‌های شعرها، مقاله‌ها و کتاب‌های مجید نفیسی(به‌فارسی وانگلیسی)
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر